Öksürük; başta üst solunum yolu rahatsızlıkları olmak üzere pek çok hastalığın ortak belirtisidir. Etkin bir tedavi için öksürüğe eşlik eden belirtilerin doğru değerlendirilmesi çok önemlidir.
Memorial Şişli Hastanesi Göğüs Hastalıkları Bölümü Uzmanları, öksürük çeşitlerini, nedenlerini ve öksürüğe iyi gelenler hakkında bilgi verdi.
Öksürük Nedir?
Öksürük bir hastalık değil, boğaz ve solunum yollarını temizlemeye yarayan bir savunma mekanizmasıdır. Öksürük, balgamlı-balgamsız ve kronik-akut olmak üzere iki farklı şekilde sınıflandırılabilir. Balgamsız öksürük, kurudur ve boğazda bir gıcık hissine neden olabilir. Eğer öksürükle birlikte balgam adı verilen sıvı geliyorsa buna “prodüktif öksürük” denir. 3 hafta ve daha uzun süren öksürükler kronik öksürük olarak kabul edilir. Akut öksürük enfeksiyonları ise sinüzit, farenjit, nezle, akciğerlere yabancı cisim kaçması gibi nedenlerle oluşur. Kronik öksürükler bazen senelerce sürebilir.
Öksürük Neden Olur?
Öksürüğün pek çok nedeni olabilir. Nezle ve grip, farenjit, astım, geniz akıntısı, reflü, kalp yetmezliği, tüberküloz, akciğerde sıvı toplanması gibi hastalıklar kuru öksürüğe neden olabilir. Sinüzit, bronşit veya sigara içimi ise balgamlı öksürüğe yol açabilir. Ayrıca; kronik kulak problemleri, uzun süre kullanılan tansiyon ilaçları ve sigara da öksürük nedenleri arasındadır. Zaman zaman öksürüğün nedeni psikolojik de olabilir.
Öksürüğün süresi ve şekli nedeninin saptanması konusunda önemlidir. Geceleri ortaya çıkan, kuru ve balgamsız öksürük genellikle viral üst solunum yolu enfeksiyonuna ya da alerjiye bağlıdır. Geniz akıntısı, sinüzit ve gastroösefageal reflüye bağlı öksürükler çocuk uykuya daldıktan hemen sonra başlamaktadır. Egzersiz, hareket, gülme ve ağlama ile artan öksürük astıma işaret etmektedir. Kaba, boğuk, havlar tarzda öksürük krupta görülmektedir. Gürültülü, metalik öksürük trakeit denilen solunum yolu enfeksiyonu göstergesi olabilmektedir. Boğmacada öksürük nöbet şeklinde ve haykırır tarzdadır. Pnömoni (zatürre) ve tüberkülozda öksürük kurudur. Bronşiektazi, akciğer apsesi, kistik fibrozis gibi akciğer hastalıklarında öksürük balgamlıdır.
Sigara İçmek Öksürüğe Neden Olur Mu?
Sigara içen kişilerde zaman içinde sigara sayısının artmasına bağlı olarak bronşlar balgam üretmeye başlar. Bu durum sürekli devam ederse, öksürüğün artmasına ve kronik hale gelmesine neden olabilir. Bu hastalar öksürüklerinin yalnızca sigaraya bağlı oluştuğunu düşünerek, ciddiye almazlar. Ancak, balgamlarında kan gördüklerinde öksürüğün başka bir neden bağlı olduğundan şüphelenerek doktora başvururlar. Bu durum da öksürüğün altında yatan ciddi bir hastalığın teşhisini geciktirebilir.
Reflü Öksürük İlişkisi
Klasik reflü belirtileri arasında; göğüste yanma, ağza asit gelmesi ve ağızda acı tat sayılabilir. Bu belirtilere eşlik edebileceği gibi, bazen öksürük reflünün tek habercisi olabilir. Reflüye bağlı öksürük çoğunlukla; çikolata, kahve, alkol, baharatlı ya da yağlı yiyecekler ile şiddetlenir. Özellikle yatınca ve geceleri öksürük artar. Reflü öksürüğe neden olabildiği gibi, öksürük de reflüyü arttırabilir. Ayrıca reflünün astımı tetikleyebilmesinin yanı sıra astımlı hastalarda da reflü daha sık görülmektedir.
Geniz Akıntısı Öksürük Yapar Mı?
Geniz akıntısı, sürekli boğazı temizleme isteğine neden olarak kişinin rahatsız olmasına yol açar. Geniz akıntısının içindeki bazı iltihabi maddeler boğazı tahriş ederek özellikle geceleri belirginleşen öksürüğe neden olabilir. Uzun süreli öksürüklerin en sık nedenlerinden biri geniz akıntısıdır. Aşırı geniz akıntısı, ayrıca ses kısıklığı ve boğaz ağrısına da neden olabilir. Bunun yanı sıra akıntı genizde östaki borusuna yakın bir yerde birikip orta kulak enfeksiyonlarına ve sinüs kanallarını tıkarsa sinüs enfeksiyonlarına da yol açabilir.
Akciğer Kanseri ve Öksürük
Öksürük basit bir üst solunum yolu enfeksiyonuna bağlı olabileceği gibi, akciğer kanseri nedeniyle de ortaya çıkabilir. Bu nedenle uzun süreli öksürük şikayeti olan kişilerin mutlaka göğüs hastalıkları uzmanına başvurması önerilmektedir.
Koah ve Astım da Öksürüğe Neden Olur
3 haftadan daha uzun süre devam eden kronik öksürük, alt solunum yolları ile ilgili KOAH veya astım gibi ciddi ve kronik seyirli olabilecek hastalıkları akla getirmektedir. Bunun dışında kalan öksürük nedenleri arasında özellikle öksürüğe eşlik eden ateş, terleme, kilo kaybı gibi yakınmaların verem hastalığına işaret etme olasılığı yüksektir.
İlaçlar Öksürük Yapabilir
Kimi tansiyon ilaçları, öksürüğü tetikleyebilir. Bu ilaçları kullanan hastaların yaklaşık %10 ile 20’sinde inatçı öksürük görülmektedir. Öksürük, ilaca başladıktan sonra haftalar içinde olabileceği gibi, 1 yıl sonra bile öksürük başlayabilir.
Tiroit Bezi İltihabı Öksürüğe Neden Olabilir
Tiroit bezi iltihabı çok sık rastlanmasa da öksürüğe neden olabilir. Bu hastalıkta öksürük hırıltı bir seyir gösterir. Astım atağındaki kuru öksürük gibi de olabilir ve tedavi sonrası geriler.
Psikolojik Nedenler Öksürüğe Neden Olabilir
Psikojenik öksürük, “alışkanlık öksürüğü” veya “tik öksürüğü” olarak da isimlendirilir. Genellikle çocuk yaş grubunda veya ergenlik döneminde görülür. Kendiliğinden ortaya çıkabilir ve isteyerek yapılabilir. Keyif alınan bir aktivite sırasında ve gece veya gündüz uykularında öksürüğün kaybolduğu gözlenmiştir.
Kuru Öksürük
Öksürükte balgam bulunmuyorsa bu kuru öksürük olarak tabir edilir ve boğazda gıcık bir his yaratır. Eğer ateş, mide bulantısı, halsizlik ile birlikte görülmüyorsa genellikle ciddi bir hastalık belirtisi olmasa da kuru öksürük özellikle nezle ve grip, farenjit, astım, geniz akıntısı, reflü, kalp yetmezliği, tüberküloz, akciğerde sıvı toplanması gibi durumlarda ortaya çıkar.
Kuru öksürük uzun süre geçmezse boğazda tahrişe ve akciğerlerde ağrıya yol açabilir. Şiddetli öksürük krizleri özellikle de kuru öksürükler, kişilerde krizlere neden olabilir. Kuru öksürük atakları zaman zaman baş ağrısı, baş dönmesi hatta bayılma ile sonuçlanabilir. Çok şiddetli öksürükler kasları yorabileceğinden kimi zaman idrarda kaçırmaya ve göğüs kafesinde ağrılı fıtıklara da yol açabilir.
Balgamlı Öksürük
Eğer öksürükle birlikte balgam adı verilen sıvı geliyorsa buna ‘prodüktif öksürük’ denir. Sinüzit, bronşit veya sigara içimi ise balgamlı öksürüğe neden olabilir.
Ne yazık ki; özellikle sigara içen kişiler, öksürüğü ve balgamı sigara içmenin “normal” bir sonucu olarak kabul etmektedir. Oysa hem öksürük hem de balgam pek çok kronik ciddi hastalığın belirtisi olabilir. Bu hastalıklardan belki de en az bilineni bronşektazidir. Bunun için aslında sigara öksürüğü sanılan şikayet “bronşektazi”ye ait olabilir.
Alerjik Öksürük
Öksürük vücudun savunma mekanizmasıdır ve solunum yollarının en üstünden en altına kadar herhangi bir noktadan kaynaklanabilir. Öksürüğü kesmek amacıyla ilaç kullanmak ve bu refleksi baskılamak çocuklarda çok tercih edilen bir uygulama değildir. Alerjen duyarlılığının neden olduğu öksürük şikayetlerinin önüne geçebilmek için öncelikle hangi alerjene karşı duyarlılığın olduğu tespit edilmelidir. Bunun için çeşitli laboratuvar testleri ve alerji deri testleri tanı koyma amacıyla uygulanabilmektedir. Alerjenin tanımlanmasından sonra uygun alerjenden kaçınma yöntemlerinin uygulanması, çevresel alerjen yükünü azaltacaktır. Ayrıca gerekli hallerde çeşitli semptom giderici ve koruyucu ilaçlar ve alerjene özgü immunoterapi (alerji aşı tedavisi) yöntemleri de tedavi basamaklarını oluşturmaktadır.
Öksürükle seyreden alerjik hastalıklar
Alerjik bronşiyal astım: Özellikle çocukluk çağında en sık görülen kronik solunum yolu hastalığıdır. Tekrarlayan öksürük atakları, özellikle gece ve egzersizle artan öksürük, hışıltı ve nefes darlığı ile kendini belli eder. Solunum sıkıntısına neden olabilir. Bu ataklar sırasında özellikle küçük havayolları daralmakta, ciddi solunum sıkıntısı ortaya çıkabilmektedir. Sıklıkla ev tozu akarları, polenler, hayvan tüy ve deri artıkları, küf mantarları ve hamam böceği astım ataklarını tetikleyen alerjenlerdir. Bunu yanı sıra üst solunum yolu enfeksiyonları da en önemli atak tetikleyicilerdendir.
Alerjik rinit (saman nezlesi): Alerjik rinit, tüm yıl boyu ya da mevsimsel olarak görülür. Mevsimsel alerjik rinitin en sık nedeni polen alerjisidir. Hastalarda sıklıkla ilkbahar aylarında gözlerde sulanma, kaşıntı ve üst hava yollarında da burun akıntısı, kaşıntısı ve tıkanıklığı ile hapşırık olarak klinik bulgu verir. Mevsimsel alerjik rintte ilkbahar ile birlikte ot, ağaç gibi bitkilerin polenlerinin artarak doğaya yayılması sorumludur. Tüm yıl boyunca süren alerjik rintte ise iç mekan alerjenleri önemli rol oynar.
Atopik dermatit ve besin alerjileri: Bebeklik egzaması olarak da bilinen atopik dermatit, çocukluk çağında hayatın en erken döneminde görülen alerjik hastalıklardandır. Atopik dermatiti olan bebeklerde eşlik eden besin alerjileri dikkat çekicidir. En önemli besin alerjenleri arasında inek sütü ve yumurta ön sıralarda yer alır. Bunları diğer besinler de izleyebilir. Yüzde, boyunda ve vücutta, kol ve bacaklarda kaşıntılı, kuru deri lezyonları tipiktir.
Besin alerjisi zaman zaman da sadece sindirim sistemini ilgilendiren bulgular verebilir. Beslenme problemleri, huzursuzluk, reflü, kabızlık, mukuslu ve kanlı kaka yapma besin alerjisi habercisi olabilir. Besin alerjileri ve atopik dermatit genel olarak tolerans gelişimi sonrasında iyileşir.
Geçmeyen öksürükler astım habercisi midir?
Süregelen öksürük atakları, özellikle gece uykudan uyandırabilen ve sabaha karşı yoğunlaşan öksürükler, zaman zaman göğüsten duyulan hışıltı, hızlı soluk alıp verme, sıkışma hissi, küçük havayollarındaki duyarlılığın bir belirtisi, yaklaşmakta olan olası bir alevlenmenin habercisi olabilir. Alerjen duyarlılığı olan bireylerde üst solunum yolu enfeksiyonlarının akut alevlenmeleri tetiklediği birçok bilimsel çalışmada da gösterilmiştir.
Öksürük Tedavisi
Öksürük krizlerinin altında mikrobik bir hastalık yatıyorsa, enfeksiyon tedavisi, reflü için asit giderici tedavi, astımda nefes açıcı tedavi gibi nedene yönelik tedaviler uygulanır. Sonuç olarak, 3 haftayı geçen her öksürüğün mutlaka bir göğüs hastalıkları uzmanı tarafından değerlendirilmesi gerektiği akılda tutulmalıdır. Bunların dışında, özellikle bazı solunum yolu mikrobik hastalıkları sonrasında, bazen haftalarca (7-8 haftaya dek) uzayan kuru öksürük görülebilir. Bu tür bir öksürükte, uzman hekimler tarafından bronş genişletici tedavi önerilebilir. Öksürüğe neden olan hastalığın tanısında akciğer filminden başka, eğer hekim gerekli görüyorsa, solunum fonksiyon testi, sinüs filmi, reflü düşünülüyorsa endoskopi gibi tetkiklerden yararlanılabilir.
Mutlaka hekime başvurulması gereken durumlar
Öksürük tedavilerinde; öksürüğe neden olan hastalık tanısının gecikmemesi ve tedavi süresinin daha kısa sürmesi için ilaç veya şurup kullanımının mutlaka doktor kontrolünde olması gerekmektedir.
- Öksürük, 3 haftadan uzun sürüyor ve antibiyotik tedavisine cevap vermiyorsa,
- Öksürüğe yüksek ateş ve ciddi nefes darlığı eşlik ediyorsa,
- Balgamda kan görüldüyse mutlaka bir doktora başvurulması gerekir.
Öksürüğe Ne İyi Gelir?
Öksürükten kurtulmak, öksürüğe sebep olan hastalıkların saptanarak, tedavi edilmesi ile mümkündür. Öksürüğe neden olan en önemli durumun solunum yolu enfeksiyonları olduğu düşünülürse, bu hastalıklardan korunmak öksürük için de bir önlem olacaktır. Bunun için;
- Düzenli ve dengeli beslenmek, özellikle kış aylarında yeterli C vitamini almak
- Her türlü tozlu ve kirli ortamdan uzak durmak
- Vücut direncini korumak için düzenli spor veya yürüyüş yapmak,
- Halsiz veya yorgun düşmemek için uyku sürelerine dikkat etmek ve vücudu dinlendirmek,
- Bol sıvı almak gerekmektedir.
Ayrıca öksürüğün en yaygın nedeni olan sigaradan uzak bir yaşam sürmek, hem öksürükten hem de birçok ciddi sağlık sorunlarından korunmada en önemli önlemdir.
Öksürükleri yumuşatmak için, sütün içerisine bal karıştırmak veya balın içerisine karabiber atmak da yararlı olabilir. Bunun yanında, en etkili öksürük şurubunun günde 2-2,5 lt su tüketimi olduğu unutulmamalıdır.
Doktora danışılmadan öksürük şurubu kullanılmamalıdır. Kuru bir öksürükte, öksürük söktürücü şurup kullanımı öksürüğün şiddetinin artmasına neden olabilir. Veya balgam çıkarması gereken bir öksürükte, öksürük kesici şuruplar balgam çıkmasına engel olabilir.
Öksürüğe İyi Gelen Bitki Çayları
Ayva, kış aylarının vazgeçilmez meyvelerinden biridir. Öksürüğün azalmasına ve boğazların yumuşamasına yardımcı olur. Çekirdekleri kıvam artırıcı olup, çaylara eklendiğinde sakinleştirici özelliğe sahiptir. Sindirimi de kolaylaştıran ayvanın ayrıca, kanserden koruma, kilo kaybı, sağlıklı bir cilt, alerjik reaksiyonlar, bağışıklık sisteminin güçlenmesi ve kan basıncının dengelenmesi gibi pek çok olumlu etkisi de vardır. Fakat fazla miktarda tüketilen ayva çekirdeğinin toksik etki yaratabileceği unutulmamalıdır.
Ayva çayı
Malzemeler: Ayva kabuğu, elma kabuğu, ıhlamur çiçekleri, 3 adet kakule, 3 adet ayva çekirdeği
Yapılışı: Tüm malzemeler kaynatılmış suda ağzı kapalı olarak 10-15 dk demlenir. Çekirdekler sayesinde hafif pembe bir rengi olacaktır. Sabah, öğle ve gece yatmadan 40 dk önce bir fincan alınmalıdır. Tatlı bir tat isteyenler içerisine 1 çay kaşığı çiçek balı ekleyebilir.
Portakal, yüksek C vitamini içerdiği için kışın baş tacı meyvelerindendir. Ancak kabuğunun ve içindeki beyaz maddenin de en az içi kadar önemli olduğunu bilinmelidir. Portakal kabuğunda bulunan esansiyel yağlar tümör oluşumu önler ve kanserden koruyucudur. Ayrıca portakal iç kabuğun beyaz maddesinde bulunan bir posa (pektin) bağırsak sağlığını olumlu etkiler, midede kıvam sağlayarak midenin boşalmasını geciktirir ve daha uzun süre tok kalınmasını sağlar.
Yaseminli portakal çayı
Malzemeler: Portakal, zencefil, karanfil, yasemin çiçeği
Yapılışı: Portakal kabukları, 3 halka dilim zencefil, 10 adet karanfil ve bir tutam yasemin çiçeği kaynatılmış suda ağzı kapalı olarak 10-15 dk demlenir. Sabah, öğle ve gece yatmadan 40 dk önce bir fincan içilir. Tatlı bir tat isteyenler içerisine 1 çay kaşığı çam balı ekleyebilir.
Yüksek oranda C vitamini içeriği sayesinde güçlü bir antioksidandır. Soğuk algınlığı, ateşli hastalıklar, mide-bağırsak hastalıkları ve zayıflamada da kullanılmaktadır.
Kuşburnu çayı
Malzemeler: Kuşburnu meyveleri, ekinezya kabuk tarçın
Yapılışı: Kuşburnu meyveleri ağzı kapalı bir çaydanlıkta suda kaynatılır. Ocaktan alındıktan sonra içine ekinezya ve kabuk tarçın eklenip, ağzı kapalı olarak 10-15 dk demlenir. Sabah öğle ve gece yatmadan 40 dk önce bir fincan alınmalıdır.
Bitki çaylarının tüketimi konusunda özellikle kronik hastalığı olan bireyler, hamileler ve alerjisi olan kişiler mutlaka doktora danışmalıdır.
Çocuklarda ve Bebeklerde Öksürük
Çocuklarda sıklıkla kış aylarında görülen şikâyetlerden biri olan öksürük, 3-4 gün sürebildiği gibi 3-4 haftadan uzun da sürebilir. Çocuklarda kronik öksürük mutlaka ileri tetkikler ile değerlendirilmesi gerekir.
Çocuklarda öksürük gerçekte vücudun bir savunma mekanizmasıdır ve solunum yollarının en üstünden (burun içi bir sorundan) en altına kadar herhangi bir noktadan kaynaklanabilir. Çocuk ya da bebekler öksürerek üst veya alt solunum yollarındaki enfeksiyon etkeni ve alerjik madde gibi yabancı cisimleri vücudundan atmaya çalışır. Bu refleks mekanizmanın baskılanması çocuklarda tehlikeli sonuçlar doğurabileceği için öksürük kesici ilaçlar çocuk yaş grubunda kullanılmamalıdır.
Çocuklarda tedavi uygularken amaç öksürüğü kesmek değil, öksürüğe neden olan sorunu oradan kaldırmak olmalıdır.
- Öksürüğe;
- Burun akıntısı
- Boğaz ağrısı
- Baş ağrısı
- Ateş
- Kusma
- Hırıltı, hışıltı
- Sık nefes alma
- Zor nefes alma eşlik edebilir.
Çocuklar ve bebeklerde öksürüğe eşlik eden bulgular arasında yüksek ateş (39 ve üzeri) zor ve sık nefes alma, morarma gibi sorunlar varsa acil doktora başvurmak gerekir. Özellikle yemek esnasında ani başlayan öksürük zor ve sık nefes alma eşlik ediyorsa yabancı cisim yutulması düşünülür, çok acil tanı konup tedavi edilmesi hayati önem taşır. Çok yüksek ateş (39 ve üzeri) ile birlikte görülen öksürüklerde alt solunum yolu enfeksiyonu (zatüre) riski olduğundan, acil tanı ve tedavi şarttır.
3 haftadan kısa süren akut öksürük nedenleri arasında kış aylarında başta üst solunum yolu enfeksiyonları gelir.(Farenjit, tonsilit, otit, sinüzit, krup-larenjit vs…) 3 haftadan uzun süren kronik öksürüklerde ise enfeksiyonlarla birlikte alerjik hastalıklar (alerjik bronşit, astım) ön planda düşünülür. Ülkemizdeki sıklığı göz önüne alındığında kronik öksürüklerde tüberküloz-verem hastalığı da unutulmamalıdır.
Pasif sigara dumanına maruz kalma, özellikle hem anne hem babanın sigara içiyor olması çocuklarda başka hiçbir sorun olmaksızın öksürüğe neden olabilir. Çocukların yanında içilmiyor olması bile çocukları bu zararlı etkilerden korumak için yeterli değildir. Evdeki eşyalara (perdelere, halıya, döşemelere…) sinen duman bile pasif içiciliğe neden olur. İdeal olan çocukların yaşadığı bir evde, evin kapalı hiçbir odasında sigara içmemektir (çocuklar o anda odada olmasa bile).
Yapılan tıbbi çalışmalarda pasif sigara dumanına maruz kalan çocuklarda kış aylarında daha sık üst ve alt solunum yolu enfeksiyonları görüldüğü kanıtlanmıştır. Ayrıca bu çocuklarda astım gibi alerjik hastalıklarda diğerlerinden daha sık görülür.
Yorumlar