Mitolojik Öyküler: Samanyolu ve Süt Yolu (milkway) adı nereden geliyor

Türkçe'de Samanyolu, İngilizce'de Milky Way denilen galaksimizin varlığı kadim çağlardan beri biliniyordu.

'Milky Way' Süt Yolu ismi nereden geliyor

Günümüzdeki pek çok gök cismi gibi Milk Way adı da Yunan Mitolojisi kaynaklı. Yunan Mitolojsine göre Samanyolu'nun oluşum hikayesi ise şöyle;

Baş Tanrı Zeus’un, ölümlü bir kadından Herakles isimli bir oğlu dünyaya gelir. Tanrıça Hera uyurken Zeus, Herakles’i onun göğsüne koyar ki sütünden içebilsin. Hera uyandığı zaman göğsünde tanımadığı bir bebek görünce korkar ve sütü göğe doğru fışkırır. Bu fışkıran süt de Samanyolu Galaksimizi oluşturur.

Mitolojik anlatılara göre Hera’nın sütü ile oluşan galaksimiz, ‘süt gibi’ anlamına gelen galaxias ya da ‘süt dairesi’ anlamına gelen kyklos galaktikos olarak isimlendirilir. Yani aslında tek başına galaksi kelimesi bile sütlü manasına gelmektedir.

Bu terim İngilizceye Milky Way yani Sütlü Yol olarak çevrilmiş ve bu şekilde kullanılmaya devam etmiştir.

Samanyolu adı nereden geliyor?

İngilizce Milky Way olan galaksimizin adının Türkçesinin Samanyolu olmasını anlamak için Osmanlı dönemine gitmek gerekiyor.

Türkçe'de galaksinin adı Latince'den ya da İngilizce'den çevrilmiş değil, Persçe ya da Osmanlıca ifade ile Acemce kaynaklı.

Osmanlı döneminde astronomiyle uğraşan İranlılar, görünen ve içten dışa doğru ilerleyen disk şeklindeki yıldız kümelerini saman ve çekenler kelimelerinin birleşimi olan Kehkeşan ya da Kahkeşan olarak isimlendirmişlerdir.

Fars efsanelerinde Kehkeşan, kerpiç ustaları için saman taşıyan kişilerin düşürdükleri sap, toz ve çöp parçaları ile oluşmuştur. Efsanede yer alan bazı beyitlerde bu saman taşıyan kişilerin hırsızlıkla suçlandığından, onlara kılıç çekildiğinden ve zulüm gördüklerinden bahsedilir.

Ancak Kehkeşan kelimesini direkt olarak Türkçe çevirdiğimiz zaman saman çekenler anlamına geliyor. Ancak dil uzmanlarımız bu çevirinin biraz yavan kaldığını düşünmüş olacaklar ki Samanyolu gibi başka hiçbir dildeki karşılığına benzemeyen bir kelime ile galaksimizi tanımlamışlardır.

Türk kültüründe Samanyolu tanımları

Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi'nde bulunan ve Nazım H. Polat tarafından kaleme alınan Samanyolu kelimesinin kökenleri incelemesinde görüyoruz ki Türk ve İslam kültüründe gökte gözle görülür bir şekilde dolaşan yıldız kümelerine tarih boyunca pek çok farklı isim verilmiş ve anlam yüklenmiştir.

Yakut mitolojisine göre Samanyolu göğün dikiş yeri

Samanyolu, Yakut efsanelerinde karşımıza “Göğün dikiş yeri.” ve “Tanrının dünyayı yarattığı sıralardaki ayak izleri.” olarak çıkarken; Sibirya Vogul, Orta Sibirya Tunguz ve Macar kavimlerinde “Altı ayaklı geyiği avlamak için ayaklarına kayak takan avcının kayak izleri.” olarak bahsedilmektedir.

Hun mitolojisine göre Samanyolu, Ordu Yolu

Anadolu’da Samanyolu için gökdere ve gök yolu ifadeleri kullanılırken; Hun Türkleri, Avrupa seferleri sırasında bu yıldız yolunu kullandıkları için “Ordu yolu" adını vermişlerdir. Kırgızlar kuş colı, Türkmenler kuşlar yolı, Kazan Türkleri kiyik kaz yulı, Osmanlılar ise hac yolu olarak Samanyolu Galaksisi’nden bahsetmişlerdir. Günümüz Türkçesinde kullanılan bazı sözcükler ise “Saman yolu, samanlık yolu, gök yolu, gök kapısı” gibi benzer tanımlardan oluşuyor.

Peki Samanyolu Galaksisi’ni modern bilim ne zaman fark etti?

Tarihi hikayelere baktığımız zaman aslında Samanyolu Galaksimizin günümüzden binlerce yıl önce bile bilinir olduğunu görüyoruz. Ancak uzay bilim anlamında, gökte dönen bu yıldızların bir galaksi olduğunun keşfi oldukça yakın bir tarihte gerçekleşmiştir.

Samanyolu Galaksisi hakkındaki ilk gözlemler, Dünya’nın döndüğünü de ilk söyleyenlerden olan Galileo Galilei tarafından 17. yüzyılda yapılmış; galaksi üzerine kurulan ilk teoriler ise 18. yüzyılda Alman filozof Immanuel Kant tarafından ortaya atılmıştır.

Hubble Teleskobu’na da adını veren Edwin Hubble, 1920’li yıllarda galaksinin yalnızca gördüğümüz kadar olmadığını keşfetmiştir. Sonraki yıllarda Hollandalı Astronom Jacobus Kapteyn ve Harlow Shapley galaksi hakkındaki teorilerini çizimlerle güçlendirmişlerdir. Gök bilimci Robert Julius Trumler ise bugün bildiğimiz gökada tanımını ortaya koyarak Samanyolu Galaksisi araştırmaları üzerindeki son çerçeveyi belirlemiştir.

Samanyolu Galaksisine dair bilimsel gerçekler

Samanyolu Galaksinin yarıçapı 52.850 ışık yılı yani yaklaşık 4.99988926 × 10 üzeri 17 metredir.
Samanyolu Galaksinin kalınlığı yaklaşık bin ışık yılıdır.
Samanyolu Galaksisinde yaklaşık 250 milyar yıldız ve 200 milyar gezegen bulunmaktadır.
Samanyolu Galaksisi’nin merkezi ile aramızda 26 bin ışık yılı mesafe var.
Samanyolu, orta büyüklükte bir galaksidir.
Bilinen en büyük galaksi, içinde 100 trilyon yıldız bulunduğu tahmin edilen IC1101’dir.
Bulutsuz bir havada gökyüzüne baktığınız çoğu galaksimizde olan 2500 yıldız görebilirsiniz.
Samanyolu Galaksisi her yıl süpernova patlamaları nedeniyle 7 yıldız kaybeder.
Samanyolu Galaksisi’nde bulunan yıldızlar incelendiği zaman Güneş Sistemi’nin bilinenden 3 milyar yıl daha yaşlı olabileceği görülmüştür.
Samanyolu Galaksisi’nde bulunan 250 milyar gezegenin 40 bininde yaşam olabilir.
40 bin yaşam ihtimali olan gezegenin 400 tanesinde yaşam olabileceğine dair kanıtlar bulunmuştur.
Samanyolu Galaksisi’nin tamamını gösteren hiçi bir fotoğraf yoktur. Samanyolu Galaksisi hakkında yayınlanan tüm görseller ya kısmi ya da tamamen varsayımsaldır.